Niepokój u dziecka zawsze powinien skłonić jego rodziców i nauczycieli do tego, aby bliżej przyjrzeć się problemowi. Niekiedy lęk pojawia się w następstwie konkretnej sytuacji. Zdarza się również, że wynika z atmosfery panującej w domu lub w szkole. Niektórzy ludzie wykazują większą skłonność do niepokoju niż inni. Wpływają na to uwarunkowania genetyczne, wcześniejsze doświadczenia i postawy opiekunów. Jak wesprzeć zdrowie psychiczne dziecka i pomóc mu w walce z lękiem?
Czym różni się lęk od strachu?
Lęk to jedna z emocji, która z ewolucyjnego punktu widzenia ma zwiększać szanse człowieka na przetrwanie. W przeszłości nagły wyrzut hormonów stresu mobilizował organizm do walki lub ucieczki. Obecnie jednak stanowi poważny problem, gdyż człowiek zmaga się z wieloma problemami, których nie sposób rozwiązać w jeden dzień. Towarzyszy mu niepewność, która potęguje lęk. Ten pojawia się w sytuacjach, w których prognozuje się niekorzystny przebieg zdarzeń. Np. dzieci mogą obawiać się braku promocji do następnej klasy oraz kiepskich wyników w nauce przy nadmiarze materiału do opanowania. Strach natomiast odnosi się do sytuacji, które mają bardziej realistyczny charakter. Np. uczeń odczuwa go za każdym razem, gdy przekracza próg szkoły, gdyż widzi, jak jego rówieśnicy gnębią swoich kolegów. W takiej sytuacji dziecko posiada realne podstawy, by przypuszczać, że pewnego dnia też może paść ofiarą przemocy.
Jak niepokój u dziecka wpływa na jego organizm i samopoczucie?
Zarówno lęk, który odnosi się do sytuacji hipotetycznych, jak i strach o realistycznym kształcie to emocje, które tak samo oddziałują na organizm. Pod ich wpływem następuje wyrzut kortyzolu, który zmienia funkcjonowanie ustroju. Dziecko odczuwające niepokój zmaga się z nadmiernym i nieprzyjemnym pobudzeniem. Nie potrafi na niczym skupić uwagi ze względu na ogólne rozdrażnienie. Długotrwały stres przyczynia się do zaburzeń snu, problemów trawiennych i spadku odporności. Wpływa negatywnie na samopoczucie i szeroko rozumiane zdrowie.
Dlaczego rozpoznanie źródła lęku jest tak ważne?
Rozpoznanie źródła lęku odgrywa kluczową rolę, tylko znając przyczynę, można wesprzeć zdrowie psychiczne dziecka. Rodzice i nauczyciele często jednak nie potrafią wskazać powodu niepokoju. Czasem konieczne jest profesjonalne wsparcie psychologiczne. Specjalista dzięki wiedzy i doświadczeniu wie, na co zwrócić uwagę podczas sesji z dzieckiem doświadczającym lęku.
Jak uwarunkowania genetyczne wpływają na skłonność do zamartwiania się?
Niektórzy ludzie wykazują wyższą skłonność do odczuwania niepokoju. Czasem predysponuje ich do tego genetyka. W tym miejscu warto przywołać wysoko wrażliwy układ nerwowy, który ma charakter dziedziczny. Osoby, u których stwierdzono tę właściwość, pozostają bardziej wyczulone na bodźce. Tacy ludzie są potrzebni w społeczeństwie, gdyż pełnią rolę zawiadowców. Szybciej dostrzegają potencjalne zagrożenie i mogą ostrzec przed nim innych. Z drugiej strony osoby wysoko wrażliwe, w tym dzieci, żyją zazwyczaj w większym stresie, bo drobiazgowo analizują poszczególne sytuacje i przygotowują się na czarne scenariusze. Np. uczniowi wystarczy jedna krytyczna uwaga nauczyciela, aby młody człowiek zaczął martwić się uzyskaniem promocji do następnej klasy. Z dziećmi wysoko wrażliwymi pracuje się nieco inaczej, potrzebują one więcej czasu na adaptację.
Stany lękowe u dzieci – co im sprzyja poza genami?
Duży wpływ na niepokój u dziecka mają wcześniejsze doświadczenia. Jeśli młody człowiek przeżył ogromny stres, dorastając w rodzinie dysfunkcyjnej, to nawet po rozwodzie rodziców cierpi z powodu zachwianego poczucia bezpieczeństwa. W rezultacie po innych spodziewa się agresji, braku akceptacji i odrzucenia.
Niekiedy rodzice zupełnie nieświadomie wzmacniają stany lękowe u swoich dzieci. Np. mama nieustannie zamartwia się każdą zmianą, wszędzie dostrzega potencjalne problemy. W ten sposób zaszczepia w swoim dziecku przekonanie, że świat to niebezpieczne miejsce. Na każdym kroku czai się zagrożenie, dlatego trzeba zachować czujność. Młody człowiek staje się nadmiernie uważny, a jego układ nerwowy nieustannie znajduje się w stanie pobudzenia. Dziecko nie potrafi się zrelaksować, bo obawia się zagrożenia, które może przyjść w najmniej spodziewanym momencie.
Jak działają triggery emocjonalne u dzieci?
Wspierając zdrowie psychiczne dziecka, warto uświadomić sobie, jak działają triggery. Pod tym terminem kryją się wyzwalacze niekontrolowanych reakcji emocjonalnych. Te zazwyczaj odnoszą się do trudnych i traumatycznych wydarzeń z przeszłości. Kiedy mózg dostrzega pewną analogię między obecną a dawną sytuacją, zaczyna „bić” na alarm. Ten mechanizm ma ustrzec człowieka przed potencjalnym zagrożeniem. Dla dziecka, które doświadczyło przemocy domowej, triggerem czasem okazuje się podniesiony głos nauczyciela. Z kolei młody człowiek, który posiada wysoko wrażliwy układ nerwowy, odczuwa niepokój z powodu wiercenia za ścianą. Dla kogoś, kto miał zbyt surowego nauczyciela w szkole podstawowej, wymagający pedagog na późniejszym etapie kształcenia może okazać się źródłem lęku.
Rozpatrując triggery emocjonalne, warto uświadomić sobie ich indywidualny charakter. To, co wywoła niepokój u jednego dziecka, u drugiego ucznia nie musi powodować dyskomfortu. Wyzwalaczy niekontrolowanych reakcji emocjonalnych nie da się unikać. Wysoko wrażliwe dziecko prędzej czy później ponownie trafi do miejsca, w którym ktoś użyje wiertarki. Z tego powodu należy wyposażyć młodego człowieka w przydatne narzędzia, dzięki którym poradzi sobie w trudnych dla siebie sytuacjach.
Choć triggery emocjonalne posiadają bardzo indywidualny charakter, to można wyróżnić pewne czynniki, które prowadzą do zachwiania poczucia bezpieczeństwa u najmłodszych. Poniżej zostaną omówione te najczęściej spotykane.
Zmiany a zachwianie poczucia bezpieczeństwa u dzieci
Rutyna zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa. Kiedy pojawiają się zmiany, młodemu człowiekowi towarzyszy dezorientacja. Jego świat wywraca się do góry nogami. Nagle dziecko musi odnaleźć się w zupełnie nowej dla siebie rzeczywistości. Tymczasem często nie posiada dobrze wykształconych mechanizmów adaptacyjnych. Nawet osoby dorosłe odczuwają lęk przed zmianą. Z tego względu przez lata nie odchodzą z mało satysfakcjonującej pracy, bo obecną przynajmniej dobrze znają. Podobny problem zachodzi u dzieci, przy czym one dysponują jeszcze mniejszym doświadczeniem i w rezultacie nie wiedzą, czego mogą spodziewać się w nowych okolicznościach. Nie potrafią ich bowiem przewidzieć. Na zdrowie psychiczne dziecka negatywnie wpływa rozwód rodziców, ale też przeprowadzka czy zmiana szkoły. W tym miejscu warto nadmienić, iż osoby posiadające wysoko wrażliwy układ nerwowy potrzebują więcej czasu na adaptację.
Jak dzieci chłoną emocje rodziców?
Niektórzy rodzice uważają, że należy trwać w nieudanym związku dla dobra dziecka. To jednak błędne przeświadczenie, które bardziej szkodzi młodym ludziom, niż wspiera ich rozwój. Dzieci wyczuwają napiętą atmosferę w domu i negatywne emocje rodziców. Nawet jeśli ci udają, że nic się nie stało i tworzą szczęśliwą rodzinę, to ich pociecha dostrzega w tym fałsz. Przez skrywane konflikty między matką a ojcem dzieci nasiąkają niepokojem. Młodsze mogą obwiniać siebie o kłótnie rodziców.
Lęk przed odrzuceniem i brakiem akceptacji
Nie wszystkie dzieci wpisują się w powszechnie przyjęte schematy. Niektóre z nich w pewnym momencie dostrzegają swoją „inność”. Młodzi ludzie mogą odkryć w sobie nieheteronormatywną orientację psychoseksualną lub rozbieżność między płcią biologiczną a psychologiczną. Nie każda rodzina jest gotowa na zaakceptowanie prawdziwej tożsamości swojego dziecka. Problemy z tolerancją zdarzają się również w szkole. W rezultacie dziecko, które dostrzega, że w jakiś sposób wyróżnia się na tle rówieśników, miewa problemy z samoakceptacją i obawia się odrzucenia ze strony najbliższych.
Choroby w rodzinie w lęk przed stratą
Na zdrowie psychiczne dziecka wpływają też choroby, z którymi borykają się członkowie rodziny. Młody człowiek boi się, że straci bliskich, których kocha i potrzebuje. Nie wie, czy mama wygra walkę z rakiem, a dziadek powróci do pełnej sprawności po wylewie. Ta niepewność może napawać dziecko lękiem i poważnie zachwiać jego poczuciem bezpieczeństwa. Śmierć bliskiej osoby uchodzi za najbardziej traumatyczne zdarzenie, nawet osoby dorosłe często nie radzą sobie ze stratą. Dzieci mają z tym jeszcze większy problem, dlatego potrzebują kogoś, kto wesprze je w trudnych chwilach. Nie zawsze jednak mogą otrzymać pomoc ze strony rodziców, gdyż ci także doświadczają żałoby. W takich sytuacjach ważne jest, aby nauczyciel dostrzegł problemy dziecka i zapewnił mu możliwość rozmowy ze szkolnym psychologiem.
Jak obrazy przemocy generują lęk u dzieci?
Niepokój u dziecka wywołują też niektóre lektury, filmy czy sztuki teatralne. W „Krzyżakach” nie brakuje drastycznych scen, podobnie jak w „Innym świecie”. Część uczniów potrafi się z nimi oswoić i nabrać do nich odpowiedniego dystansu. Istnieją jednak tacy ludzie, którzy bardzo mocno reagują na przemoc w literaturze, filmie czy serwisach informacyjnych. W trosce o swoje zdrowie psychiczne powinni jej unikać. O ile po zakończeniu edukacji każdy decyduje, jakie książki czyta, o tyle w szkole musi zapoznać się ze wszystkimi lekturami omawianymi na lekcji. Na drastyczne sceny najbardziej reagują osoby wysoko wrażliwe, które wykazują wysoką empatię, czyli zdolność do współodczuwania.
Niezaspokojona potrzeba przynależności do grupy
Lęk przed odrzuceniem to często spotykany problem wśród młodych ludzi, którzy zabiegają o akceptację rówieśników i swoją przynależność do grupy. Nastolatki wciąż potrzebują rodziców, ale jednocześnie próbują się od nich odseparować po to, aby wejść w bliższe relacje z kolegami. Chcą czuć, że posiadają znajomych, którzy ich akceptują. Niezaspokojona potrzeba tożsamości i odrzucenie przez grupę rówieśniczą może generować fizyczny ból. Problemu nie należy lekceważyć, mówiąc dziecku, że inni się na nim nie poznali. Młody człowiek czuje wówczas, że dorośli bagatelizują jego potrzeby i próbują je unieważnić.
Przemoc w szkole i jej negatywny wpływ na zdrowie psychiczne dziecka
Spory problem stanowi przemoc w szkole, z którą wiele placówek sobie nie radzi. Dbając o zdrowie psychiczne dziecka, należy zapewnić mu bezpieczne warunki do nauki i rozwoju. Nastolatek nie potrafi skoncentrować się na lekcji, gdy nie wie, co go czeka po opuszczeniu klasy. W niektórych szkołach obserwuje się tak silną eskalację przemocy, że nawet pedagodzy pozostają wobec niej bezradni. To jeszcze bardziej nasila obawy u uczniów, gdyż ci uświadamiają sobie, że w razie potrzeby nikt im nie pomoże w starciu z agresywnymi rówieśnikami.
Jak nadmierne obciążenie nauką generuje lęk u dzieci?
Stany lękowe coraz częściej obserwuje się wśród uczniów prestiżowych szkół, które zajmują najlepsze miejsca w rankingach. Aby jednak cieszyć się dobrą renomą, muszą osiągać świetne wyniki w egzaminach zewnętrznych. Nauczyciele czasem stawiają nastolatkom nierealistyczne i zbyt wygórowane wymagania. Egzekwują wiedzę podczas codziennych kartkówek i sprawdzianów. Podstawa programowa z języka polskiego jest zbyt napięta, dlatego lektury omawia się szybko i po chwili przechodzi do następnego tytułu. Uczeń często czuje się przytłoczony nadmiarem obowiązków i przebodźcowany. Nie wie, na czym skupić swoją uwagę, kiedy wszyscy wokół tyle od niego wymagają.
Jak wesprzeć zdrowie psychiczne dzieci?
Lęk u dziecka trzeba rozpoznać, rozłożyć go na czynniki pierwsze, aby wesprzeć młodego człowieka w radzeniu sobie z niepokojem. Choć wydaje się to trudne, to warto podjąć ten wysiłek. Pewnych nieprzyjemnych sytuacji nie da się uniknąć, ale można popracować nad swoim nastawieniem, co pozwala odzyskać poczucie kontroli. Np. nauczyciele mają czasem zbyt wygórowane oczekiwania, codziennie robią kartkówki, przez co dziecko nie potrafi się na nie przygotować. To może rodzić frustrację i lęk. Jak pomóc młodemu człowiekowi w takiej sytuacji? Przede wszystkim warto mu uświadomić, że nie musi mieć piątek ze wszystkich przedmiotów. Jedynkę zawsze da się poprawić. Rodzic, który dostrzega niepokojące zjawisko, ma pełne prawo poruszyć ten temat z wychowawcą i nauczycielami poszczególnych przedmiotów. Niektórzy nie zdają sobie sprawy, jak bardzo codzienne kartkówki obciążają dzieci i uniemożliwiają im wykształcenie naturalnej ciekawości otaczającym ich światem.
Kiedy pomóc może psycholog dziecięcy?
Jeśli niepokój u dziecka nie ustępuje, młody człowiek nie radzi sobie z lękiem, warto skorzystać z profesjonalnego wsparcia psychologicznego. Doświadczony specjalista wskaże przydatne narzędzia i uświadomi, jak racjonalnie podchodzić do myśli, które pojawiają się w głowie. Nie każda z nich, choć wydaje się przerażająca, stanowi realne zagrożenie.
Bibliografia:
- Aron E. N.; Wysoko wrażliwi. Jak funkcjonować w świecie, który nas przytłacza; Wydawnictwo Feeria, 2017
- Feldman Barrett L.; Jak powstają emocje. Sekretne życie mózgu; Wydawnictwo CeDeWu, 2020
- Harrn A.; Jak czytać emocje; Wydawnictwo Quraro, 2022
- Karst-Adamczyk M.; Ciężar własnych oczekiwań; Wysokie Obcasy. Psychologia dla Rodziców, nr 4/2022, s. 44-45
- Kucewicz K.; Kobiety, które czują za bardzo; Dom Wydawniczy Rebis, 2021
- Lachowicz-Jachim M., Stańczyk M.; Tak trudno, że aż nie do zniesienia; Wysokie Obcasy. Psychologia dla Rodziców, nr 4/2022, s. 40-43
- Strzałko J.; W zgodzie z własną płcią lub… byciem poza nią; Charaktery, 2 (313), 2023, s. 40-43
- Windscheid L.; Po co ci emocje. O przewadze płynącej z odczuwania; Wydawnictwo Otwarte, 2022
